Stori'r APAPA

Roedd yr APAPA yn llong ddosbarth Abosso a gafodd ei hadeiladu a’i lansio ym 1914-1915 gan Gwmni Elder Dempster. Roedd y cwmni hwn yn masnachu ar raddfa fawr â Gorllewin Affrica. Yr Apapa oedd un o’r llongau mwyaf a chyflymaf yn ei lynges helaeth.

Ar ôl gadael Lagos gyda 119 o deithwyr, cafodd yr APAPA ei hebrwng gan 6 distrywlong tuag at arfordir Cymru. Ar ôl cyrraedd, gadawodd y distrywlongau am Aberdaugleddyf, a hwyliodd yr APAPA a’r llongau eraill yn y confoi ymlaen ar eu pennau eu hunain.

Collodd yr APAPA gysylltiad â’r llongau eraill ac aeth ati i igam-ogamu, gan ddilyn y drefn i osgoi llongau tanfor. Aeth heibio i’r Moelrhoniaid. Roedd ymchwydd trwm a gwynt gorllewinol ar 28 Tachwedd 1917. Gydag Ynys Badrig oddi ar yr ochr dde’r llong, roedd hi’n 2 filltir i’r gogledd-ogledd-orllewin oddi ar Drwyn Eilian yn mynd 13½ not pan gafodd ei tharo gan dorpido ‘Eva’ K.III ar ei hochr dde tua’r starn. Roedd y capten Almaenig Heinrich Jeß o U-96 wedi gweld rhodfa uchel yr APAPA yn rhy hwyr wrth iddi nesáu at ei long danfor, ac roedd yn meddwl ei bod yn mynd ar gyflymder o 8 not. Felly taniodd yn rhy bell tua’r starn, ac nid oedd ei griw yn disgwyl i’r torpido wneud llawer o ddifrod o ganlyniad.

Dywedodd Jeß wedyn nad oedd yn gwybod a oedd y torpido cyntaf wedi difrodi’r APAPA gan ei fod wedi camfarnu ei chyflymder, ac oherwydd hyn, a chyda chriw a oedd yn isel eu hysbryd ac yn awchu am suddo llong, taniodd ail dorpido. Trawodd hwn yn nes at y tu blaen. Roedd badau achub yn cael eu gostwng i’r dŵr erbyn hynny a dinistriodd y ffrwydrad fad Rhif 9 ac anafodd deithwyr mewn badau eraill.

Wrth i’r llong ogwyddo, daeth cynheiliaid y corn mwg yn rhydd, a syrthiodd ar fad achub Rhif 5, a oedd yn llawn teithwyr, cyn gallu ei ostwng i’r dŵr. Aeth bad 3 yn sownd yng ngwifrau weiarles y llong, a chafodd eraill eu sugno o dan y dŵr wrth i’r llong suddo.

Yna diflannodd y llong yn gyflym o dan yr wyneb.