MAES AWYR PENRHOS, LLANBEDROG

Disgrifiad

Prynodd y Weinyddiaeth Awyr Benyberth, fferm 250 erw, ym 1936 i greu Maes Awyr Penrhos dair milltir i’r gorllewin o Bwllheli. Cafodd y ffermdy ei ddinistrio er mwyn codi gwersyll hyfforddi a maes awyr i’r Llu Awyr Brenhinol.

[Mae Rhestr Henebion Caernarvonshire III: West (1964) yn nodi ar dudalen 36 i’r tŷ gael ei ddymchwel pan adeiladwyd maes awyr Penrhos ym 1936. Dywedir i gynllun y ffermdy (ffigur 63) gael ei ailgreu o ffotograffau ac atgofion y cyn-breswylwyr].

Ar 8 Medi 1936 fe roddwyd yr ysgol hyfforddi ar dân fel protest yn erbyn dinistrio lle a oedd yn rhan bwysig o dreftadaeth ddiwylliannol Cymru. Hawliwyd cyfrifoldeb am y weithred gan Saunders Lewis, Lewis Valentine, a D.J. Williams, aelodau o Blaid Genedlaethol Cymru. Bu oedi cyn ailafael yn y gwaith o adeiladu’r maes awyr.

Agorodd y safle ar 1 Chwefror 1937. Roedd cyfarpar Gwersyll Hyfforddi Arfau 5 yn cynnwys awyrennau Westland Walrus a phum cwch ar gyfer tynnu targedau a gwaith achub awyr a môr, wedi’u lleoli yn harbwr Pwllheli. Daeth Penrhos yn gartref i Ysgol Gwylwyr Awyr 9 (Ysgol Bomio a Saethu 9 yn ddiweddarach) ym mis Medi 1939. Roedd gan yr uned hon awyrennau bomio Handley-Page ac awyrennau bomio ysgafn Fairey Battle.

Yn gynnar ym 1940, defnyddiwyd y maes awyr gan Sgwadron Hyfforddi Awyrennau Ymladd 12 i hyfforddi peilotiaid awyrennau Avro Tutor, Airspeed Oxford, a Fairey Battle. Gollyngodd awyren Almaenig fomiau ar y safle ar 9 Gorffennaf 1940, gan ladd dau ddyn, dinistrio tri bloc o lety swyddogion, a difrodi sied awyrennau.

Daeth dyddiau’r Uned Hedfan Awyrennau i ben ar 16 Mehefin 1945, ond câi’r swyddfeydd a’r llety eu defnyddio hyd 31 Mawrth 1946. Daeth y safle’n wersyll dadfyddino i filwyr ac awyrenwyr Pwylaidd, yr oedd tua 100,000 ohonynt yn aros i fynd adref. Ond pan ddaeth yn glir na fyddai llawer o Bwyliaid yn gallu dychwelyd i’w mamwlad, sefydlwyd gwersyll parhaol ym 1949. Mae Cartref Pwyliaid Penrhos, fel y’i gelwir, yn parhau i gael ei ddefnyddio.