Cricieth - Y Cynhaeaf

Disgrifiad

Cyn y Chwyldro Diwydiannol roedd y mwyafrif o bobl yn byw mewn cymunedau gwledig ac roedd eu bywydau'n cael eu llywodraethu gan y tymhorau. Roedd yn bwysig gwybod pryd i blannu a chynaeafu cnydau felly cynhaliwyd seremonïau a digwyddiadau i nodi dyddiadau penodol trwy gydol y flwyddyn. Gyda dyfodiad Cristnogaeth daeth y rhain yn gysylltiedig â dyddiau gwledd a dyma pryd y cynhaliwyd y prif ffeiriau.
Dechreuai'r flwyddyn gyda pharatoi a phlannu yn y gwanwyn; dyma hefyd pryd symudwyd yr anifeiliaid i borfeydd yr ucheldir, a gorffen gyda'r gwahanol gynaeafau. Roedd y cynhaeaf yn bwysig gan y byddai angen porthiant ar gyfer misoedd y gaeaf, chostrelu llysiau a ffrwythau a storio grawn. Y prif gynhaeaf cyntaf oedd y gwair a oedd fel arfer yn cychwyn tua Chanol Haf (Mehefin 21ain). Cynhaliwyd Ffair Cricieth, o'r enw Ffair Gŵyl Ifan, yr wythnos hon. Byddai gweision fferm ychwanegol yn cael eu cyflogi yn ystod y ffair.
Roedd y Capten David Williams (1802-1887), a oedd yn rhedeg Siop Eifion ar y briffordd yng Nghricieth hefyd yn ffermio sawl cae o gwmpas y dref. Yn ei ddyddiadur ysgrifennodd: Mehefin 27ain 1850 ... ”llifo y pladura'. Ar y 30ain ysgrifennodd 'Dechrau lladd gwair yng Nghae'r Fynwent '. Cwblhaodd y cynhaeaf o sawl cae erbyn 13eg Gorffennaf. Mae'n nodi ar Awst 5ed: 'Glanhau'r gadlys', a thrannoeth cychwynnodd y cynhaeaf haidd a gwblhaodd ef a'i weision erbyn Awst 18fed. Yna torrwyd cae bach o wenith a sychu a storio'r cnwd yd. Yn ystod mis Medi a mis Hydref casglwyd y ffacbys, mangls, moron ac yn olaf tatws.
Yn y cyfamser roedd rhaid edrych ar ôl y da byw; gwartheg, moch, defaid ac wrth gwrs y ceffylau. Roedd y cynhaeaf yn amser pwysig a chynhaliwyd gwasanaethau diolchgarwch mewn eglwysi a chapeli ledled y wlad. Roedd hefyd yn nodi diwedd yr hen flwyddyn Geltaidd a pharhaodd sawl traddodiad a dathliad paganaidd hyd at yr 20fed ganrif. Cofnododd Myrddin Fardd (John Jones) o Chwilog y rhain gan mlynedd yn ôl ac yn ddiweddar mae Twm Elias, yr arbenigwr ar lên gwerin, wedi ysgrifennu'n helaeth am y traddodiadau a'r hen arferion ffermio hyn.
Un o'r dathliadau oedd 'Gŵyl y Grog' a gynhaliwyd ganol mis Medi. Credai rhai bod hyn i ddathlu hongian y pladuron yn yr ysgubor ond mae'n fwy tebygol o ymwneud â gŵyl grefyddol 'Holy Cross'. Roedd y cynhaeaf yn ddigwyddiad cymunedol gyda ffermwyr a thyddynwyr, gan gynnwys gwragedd a phlant, yn helpu eu cymdogion ac roedd torri'r ysgub olaf yn achlysur hwyliog a llawen. Roedd fersiynau amrywiol o'r traddodiad hwn ac yn Eifionydd fe'i gelwid yn 'Gaseg Fedi'. Clymwyd yr ysgub olaf yn dynn a'i gadael yn sefyll a thaflodd y dynion eu cryman ati i geisio ei thorri. Cydiodd yr un llwyddiannus yn y 'Gaseg Fedi' yma a rasio gyda hi i'r tŷ fferm gan geisio ei gadw'n sych tra bod y merched yn taflu bwcedi o ddŵr ato. Fe'i cadwyd yn y tŷ am lwc dda a'i aredig i'r tir y gwanwyn canlynol.
Wrth sôn am y pwnc hwn mae'n rhaid i ni gofio bod gan Eifionydd draethlin felly roedd y cynhaeaf o'r môr hefyd yn bwysig. Yn yr haf daliwyd mecryll a chyrhaeddodd y penwaig Fae Tremadog yn yr hydref neu ddechrau'r gaeaf. Cafodd y rhain eu mygu neu eu piclo. Roedd gan y mwyafrif o ffermydd a thyddynnod gasgen o benwaig i bara dros y gaeaf.