Eitemau yn y stori hon:

Rhagarweiniad

Ers canrifoedd mae pobl o gyfandir Ewrop wedi dod i Gymru am amryw o resymau. Yn ystod y cyfnod Rhamantaidd deuai rhai i chwilio am baradwys wledig, tra teithiai eraill yn oes Victoria fel ysbïwyr diwydiannol; ac mewn cyfnodau o ryfel dihangodd llawer o ffoaduriaid i Gymru i geisio lloches rhag erledigaeth. Mae pobl o gyfandir Ewrop nid yn unig wedi gadael eu hôl ymysg pobl Cymru trwy ymgartrefu yma, ond maent hefyd wedi ysgrifennu'n eang am eu profiadau mewn dyddiaduron, llythyron, llyfrau a chylchgronau, ac yn fwy diweddar, mewn blogiau ar y we. Ac o'r cychwyn cyntaf, mae artistiaid proffesiynol wedi cael eu hysbrydoli gan y tirlun Cymreig yn ogystal â'r trefi diwydiannol, ac wedi cynhyrchu myrdd o ddelweddau ar ffurf brasluniau, paentiadau a ffotograffau.

Mae'r arddangosfa hon yn cynnwys amrywiaeth o weithiau celf a gynhyrchwyd gan bobl o sawl gwlad – gan gynnwys y Swistir, Gwlad Belg, Ffrainc, yr Eidal, yr Almaen, Awstria a Gwlad Pwyl – o'r cyfnod Rhamantaidd hyd heddiw. Yn y lluniau gwelir Cymru yn ei holl amrywiaeth: tirluniau paradwysaidd, canolfannau diwydiannol a phortreadau o'r Cymry. Yr hyn sy'n gwneud y celf a ddangosir yma yn unigryw yw'r pynciau a fynnodd sylw'r teithiwr estron. Wrth gasglu golygfeydd ar gyfer teithlyfrau darluniadol fe gofnododd y Ffrancwr o Alsace Philippe-Jacques de Loutherbourg enghraifft o fenter ddiwydiannol gynnar yng Nghymru pan frasluniodd Ffwrnais Dyfi yng ngogledd Ceredigion yn yr 1780au, ac yn yr un cyfnod fe gofnododd yr artist Ffrengig Amélie de Suffren olygfa o weithwyr mewn odyn frics yng Nghlydach, y Fenni. Tua diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, canmolwyd Eryri fel testun perffaith ar gyfer heriau celfyddyd fodern gan yr artist tirluniau o'r Eidal, Onorato Carlandi. Ac yn yr ugeinfed ganrif, ymgartrefodd ffoaduriaid o gyfandir Ewrop fel Heinz Koppel, Josef Herman a Karel Lek yng Nghymru, ac anfarwoli eu profiadau o lefydd o Ferthyr Tudful i Ynys Môn ar ffurf cynfas.

Mae'r gwrthrychau a arddangosir yma yn tystio i sut mae teithio wedi newid dros y 250 mlynedd diwethaf. Cyfnewidiwyd cistiau trymion a glymwyd i do'r goets bost am siwtcesys ac ysgrepanau ysgafn. A disodlwyd mapiau mawr, atlasau ffordd a chwmpawdau gan declynau GPS cledr llaw. Daeth yr hunlun yn lle'r cerdyn post. Yr hyn a erys, fodd bynnag, yw dymuniad y teithwyr i adrodd yn ôl i'w ceraint, ffrindiau a'u cyfoedion gartref am eu hanturiaethau yng Nghymru, ac felly maent yn parhau i ysgrifennu llyfrau, tynnu lluniau a chasglu tocynnau mynediad i gestyll a threnau bach stêm.

Tirlun A Diwydiant

Mae mynyddoedd aruchel, adfeilion hynafol, pentrefi pert fel pictiwr a glaw, llawer iawn o law, oll yn elfennau sydd i'w canfod mewn aml i ddisgrifiad o Gymru gan deithwyr o gyfandir Ewrop. Ond mae Cymru wedi denu ymwelwyr tramor am resymau amgenach na dim ond y dymuniad i edrych ar goed cnotiog a bythynnod bychain gwyngalchog ar wasgar ar hyd y fro.

Canwyd clodydd mynyddoedd Eryri a Bannau Brycheiniog ers y cyfnod Rhamantaidd am eu harddwch gerwin – ond fe'u melltithiwyd hefyd am fod mor ddiarffordd. Wrth geisio unigeddau a golygfeydd syfrdanol mae teithwyr wedi dringo'r mynyddoedd hyn ar droed, ar gefn ceffyl ac mewn coetsys. Maent wedi crwydro'r lonydd cul mewn ymgais i osgoi gwareiddiad, dim ond i ddarganfod bod yr ystafell olaf yn y llety wedi ei bwcio ychydig oriau ynghynt gan dwristiaid eraill o'r Cyfandir, fel a ddigwyddodd yn achos Carl Carus, meddyg o'r Almaen, ar ymweliad ag Aberystwyth ym 1844, er mawr siom iddo. Doedd tywydd gwlyb, na chwmni teithwyr eraill yn poeni dim ar lawer o'r artistiaid oedd ar drywydd ysbrydoliaeth, ond fe drefnodd Hubert von Herkomer, artist o Bafaria, i gaban symudol arbennig gael ei osod ar lannau Llyn Ogwen er mwyn iddo gael cysgodi rhag y glaw. Ac fe ddechreuodd Onorato Carlandi o'r Eidal guddio yn y llwyni er mwyn gallu arsylwi ar arferion lleol heb darfu ar y bobl.

Gydag ymchwydd y berw diwydiannol, daeth ymwelwyr o'r Cyfandir i chwilio am feysydd glo a gweithiau haearn a dur de Cymru, a chwareli llechi'r gogledd. Pan nad oedd gwledydd cyfandir Ewrop ond megis dechrau datblygu eu diwydiannau eu hunain yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd Cymru eisoes ar flaen y gad yn arloesi gyda dulliau cludiant newydd fel rheilffyrdd a llongau stêm a phensaernïaeth ddiwydiannol. Safai llawer o'r teithwyr yn syfrdan o flaen ffrwst y bywyd trefol, y dyfeisiadau swnllyd, awyrgylch uffernol y ffatrïoedd a'r pontydd newydd gwefreiddiol; roedd pont grog Menai, dyfrbont Pontcysyllte a gwaith dur Dowlais yn goleuo'r ffordd tua dyfodol Ewrop. Roedd sawl ymweliad â Chymru yn ystod y blynyddoedd o dwf diwydiannol yn cynnwys rhywfaint o ysbïo diwydiannol.

Ac wedyn dyna'r glaw. Glaw mân sy'n rhoi terfyn ar bicniciau ar lannau Llyn Tegid. Cawodydd sy'n dilyn cerddwyr dros y bryniau ac ar hyd y cymoedd. Stormydd sy'n rhwystro ymadawiad llongau o Gaergybi ac Abergwaun. Ond calon gwlybaniaeth Cymru yw copa'r Wyddfa, yn ôl llawer o'r teithlyfrau. Mae nifer o deithwyr wedi mentro'i llethrau yn y gobaith o gael cip ar fynyddoedd Wicklow yn Iwerddon. Ond yn hytrach, syllu mewn anghrediniaeth ar fynyddoedd o gymylau glaw, ar gymoedd o niwl ac ar fynyddwyr gwlyb eraill fu eu hanes. Hyd yn oed os oedd yr olygfa wedi'u siomi mae paned o goffi cynnes, a thafell o fara a chaws wedi codi calon sawl mynyddwr lluddedig a lleidiog, o leiaf ers yr 1840au pan agorodd y cabanau pren cyntaf eu drysau i gwsmeriaid ar y copa.

A hwythau'n swatio rhwng mynyddoedd a bryniau pery adfeilion abatai Tyndeyrn ac Ystrad Fflur i fod yn gyrchfannau i ymwelwyr o'r Cyfandir lawn cymaint â hen ran segur chwarel y Penrhyn neu lofa Big Pit ym Mlaenafon – a'r dŵr glaw yn ddisglair arnynt i gyd wrth i'r haul dorri trwy'r cymylau wedi'r gawod ddiweddaraf.

Teithwyr A Phobl Leol

Antoine-Philippe d'Orléans, Felix Mendelssohn Bartholdy, y Frenhines Elisabeth o Rwmania, Valerius de Saedeleer, Béla Bartók. Ar hyd y blynyddoedd, mae nifer o deithwyr enwog o gyfandir Ewrop wedi ymweld â Chymru. Daeth rhai i anadlu awyr iach yr arfordir, ac eraill i gyfarfod â llenorion Cymru neu hen ferched o Iwerddon. Daeth eraill eto er mwyn dianc rhag rhyfel yn eu gwledydd brodorol, tra nad oedd rhai ond yn galw heibio ar eu ffordd i Ddulyn.

Er mai ymweld â'r wlad ei hun oedd nod mwyafrif y teithwyr o gyfandir Ewrop, ysbrydolwyd nifer ohonynt i ymgymryd â'r daith i Gymru er mwyn cwrdd â phobl nodedig. Roedd 'Ladis Llangollen', Eleanor Butler a Sarah Ponsonby, ymhlith y selebritis rhyngwladol cyntaf a gafwyd yn Nghymru. Roedd y ddwy uchelwraig o Iwerddon yn enwog am iddynt ffoi i ogledd Cymru er mwyn osgoi priodi yn erbyn eu hewyllys, ac ar hyd y blynyddoedd, fe dderbynion nhw nifer o ymwelwyr o bob ran o Brydain yn ogystal â Ffrainc. Ymysg yr ymwelwyr hyn roedd y nofelydd Madame de Genlis, a oedd yn alltud ym Mhrydain oherwydd y Chwyldro Ffrengig. Ond, yn hytrach na chysgu'n dawel ar ei hymweliad â Phlas Newydd ym 1792, cadwyd Genlis ar ddihun yn y nos gan delyn eolaidd (sef math o glychau gwynt) a grogai yn union o dan ei ffenest.

Trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd ansawdd y ffyrdd a rhai o'r gwestai yn achos syndod i lawer o ymwelwyr o gyfandir Ewrop. Ar y llaw arall, mae eu teithlyfrau yn aml yn disgrifio cyfeillgarwch annisgwyl eu lletywyr o Gymry, a'r bobl y daethant ar eu traws ar y ffordd. Teithiodd yr ieithydd Awstriaidd Hugo Schuchardt i ogledd Cymru ym 1875 er mwyn dysgu Cymraeg. Ysgwydai pobl ei law yn frwd bob tro y câi ei gyflwyno fel "yr Almaenwr sy'n deall Cymraeg", ac er mwyn ei helpu i wella ei Gymraeg, byddai ei letywraig yng Nghaernarfon bob amser yn mynd ato yn ddifrifddwys. Ac yn siarad. Yn araf. Iawn.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cyrhaeddodd lletygarwch Cymreig benllanw pan anogwyd ffoaduriaid Belgaidd i ymgartrefu dros dro yng Nghymru. Yn benodol fe wahoddodd y chwiorydd Davies o Gregynog gerddorion, arlunwyr a cherflunwyr i Gymru, nid yn unig o garedigrwydd ond hefyd yn y gobaith o roi hwb i'r celfyddydau yng Nghymru. Er yr ymddengys i'r ffoaduriaid o Wlad Belg fynd bron yn angof erbyn y canmlwyddiant yn 2014, ni ddychwelasant i'w gwlad heb adael olion ar hyd a lled Cymru. Mae tirluniau Valerius de Saedeleer, cerfiadau pren Joseph Rubens yn eglwys Llanwenog, Ceredigion, a Rhodfa'r Belgiaid rhwng Porthaethwy ac Ynys Tysilio, yn rhoi syniad o'r llu enghreifftiau o offrymau diolch a gafwyd gan Wlad Belg i Gymru.

Alltudiaeth a Mewnfudo

Chwyldroadau, radicaliaeth wleidyddol, rhyfel neu'r gobaith am fywyd gwell. Mae rhesymau pobl dros ymadael â'u cartrefi a'u gwledydd ar gyfandir Ewrop yn niferus, a'u straeon yn llawn troeon annisgwyl. Agorodd y Cymry eu drysau i filoedd o ffoaduriaid nid yn unig yn ystod y Chwyldro Ffrengig, y chwyldroadau Ewropeaidd ym 1848 a'r ddau Ryfel Byd, ond maent yn dal i groesawu ymwelwyr o gefndiroedd amrywiol hyd heddiw.

Yn ystod y Chwyldro Ffrengig teithiodd nifer o uchelwyr i Gymru er mwyn dianc rhag undonedd eu halltudiaeth yn Llundain. Ym 1806 daeth un o'r rhain Antoine Philippe d'Orléans – cefnder i'r brenin a ddienyddiwyd yn Ffrainc – i weld tirlun Cymru ac i wella ei sgiliau artistig. Ond roedd sefyllfa llawer o'r ffoaduriaid eraill i Brydain yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn hollol i'r gwrthwyneb, a hwythau wedi'u halltudio oherwydd bod eu hymgais i sefydlu llywodraeth etholedig wedi methu. Yn ystod chwyldro Mawrth 1848, roedd Johann Heinrich Bettziech, newyddiadurwr o Sacsoni, wedi dosbarthu nifer o daflenni gwrthfrenhinol ac felly'n wynebu llid brenin Prwsia, Friedrich Wilhelm IV. Yn ystod ei alltudiaeth ym Mhrydain, ymwelodd Bettziech â nifer o lofeydd a gweithfeydd haearn yn ne Cymru gan ysgrifennu disgrifiadau cydymdeimladol ar gyfer ei ddarllenwyr Almaenaidd o waith peryglus a chyflogau pitw'r gweithwyr Cymreig.

Daeth y ddau Ryfel Byd â marwolaeth a dinistr i Ewrop gyfan. Profodd y Cymry nid yn unig y dogni nwyddau, y cyrchoedd bomio a cholli milwyr ar flaen y gad, ond gwelsant hefyd gynnydd yn nifer y bobl o gyfandir Ewrop a oedd yng Nghymru. Dihangodd llawer o bobl i Gymru fel ffoaduriaid, anfonwyd rhai i Gymru mewn ymgais i'w hachub rhag erledigaeth, fel y plant o Wlad y Basg adeg Rhyfel Cartref Sbaen ym 1937, a chadwyd eraill yma yn garcharorion rhyfel. Dychwelodd mwyafrif y ffoaduriaid a'r carcharorion adref ar ddiwedd y rhyfeloedd hyn, ond roedd y rhan fwyaf o'r plant Iddewig o'r Almaen, y daethpwyd â hwy i Gymru yn rhan o Kindertransport 1939, fel Ellen Davies a anfonwyd i Abertawe, wedi colli unrhyw deulu neu gartref y gallasent fod wedi dychwelyd atynt.

Fodd bynnag, nid cynnwrf gwleidyddol neu ryfeloedd oedd yr unig bethau a ddaeth â phobl o gyfandir Ewrop i Gymru. Mae'r cymunedau mawr o Sbaenwyr a phobl o Ddwyrain Ewrop sydd yn ne Cymru yn tystio i donnau mawr o fewnfudwyr a gyrhaeddodd o'r Cyfandir yn ystod yr oes ddiwydiannol. Am ryw ganrif tan ail hanner yr ugeinfed ganrif roedd y Sioni Winwns o Lydaw yn olygfa gyfarwydd ar strydoedd Cymru. A hyd heddiw gwelir ôl mewnfudwyr o'r Eidal ar aml i dref glan môr, lle cedwir y siop sglodion a'r caffi hufen iâ gan deuluoedd Eidalaidd sy'n gwerthu'u nwyddau i dwristiaid a theithwyr eraill o Ewrop.

Lawrlwythiadau

• 
  Taflen Waith, Oed 4-7: Cerdyn Post


• 
  Taflen Waith, Oed 4-7: Ffyrdd o Deithio


• 
  Taflen Waith, Oed 4-7: Siapiau a Lliwiau


• 
  Taflen Waith, Oed 8-12: Chwilair


• 
  Taflen Waith, Oed 8-12: Helfa Drysor


• 
  Taflen Waith, Oed 8-12: Llyfr Ymwelwyr

Diolchiadau

Noddwyd yr arddangosfa wreiddiol hon gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a'r Dyniaethau yn rhan o brosiect ymchwil tair blynedd 'Teithwyr Ewropeaidd i Gymru, 1750-2010' a gynhelir ar y cyd rhwng prifysgolion Bangor ac Abertawe a Chanolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru.

Gwnaed yr arddangosfa yn bosib trwy gefnogaeth hael Amgueddfa Ceredigion, Amgueddfa Abertawe ac Amgueddfa Gwynedd. Ymhellach, hoffai trefnwyr yr arddangosfa ddiolch i'r sefydliadau sydd wedi galluogi'r cyhoedd i weld yr eitemau sydd yma: Llyfrgell Genedlaethol Cymru; Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd; Amgueddfa ac Oriel Gelf Brycheiniog; Ysgol Gelf Prifysgol Aberystwyth; BBC Cymru; Llyfrgell Bodley, Prifysgol Rhydychen; Amgueddfa Genedlaethol y Rheilffyrdd, Efrog; Madame de la Villemarqué, Quimperlé a Fañch Postic o'r Centre de Recherche Bretonne et Celtique, Prifysgol Brest.

Hefyd hoffem ddiolch i'r benthycwyr preifat Gwyn Griffiths, David Lindner ac Elmar Schenkel yn ogystal â Peter Lord, Renate Koppel, Karel Lek Wolf Sutschitzky ac ystad Josef Herman am eu cefnogaeth garedig a'u caniatâd i arddangos cyfweliadau a gweithiau celf ganddynt.