Ysgol 'Wrthryfel' Llandecwyn, tua 1906

Disgrifiad

Sefydlwyd yr 'Ysgol Wrthryfel' yn festri capel Wesle Llandecwyn ym 1906, mewn ymateb i Ddeddf Addysg Balfour a basiwyd bedair mlynedd yn ddiweddarach ym 1902. Yr hyn a arweiniodd at sefydlu'r ysgol oedd y penderfyniad ym 1902 i drosglwyddo ysgolion i ofal y cynghorau sir. Golygai hyn mai'r awdurdodau addysg lleol fyddai'n gyfrifol am ariannu pob ysgol, gan gynnwys ysgolion yr Eglwys ac ysgolion gwirfoddol eraill. O gofio'r tensiynau a oedd yn bodoli rhwng Anghydffurfwyr ac Eglwyswyr yn ystod y cyfnod, nid oedd hi'n syndod i nifer o gynghorau Cymru wrthwynebu'r penderfyniad hwn.

Ym Meirionnydd, daeth yn amlwg nad oedd yr awdurdod lleol yn barod i weithredu'n unol â'r Ddeddf. Ym 1905 ceisiodd y cyngor gau'r Ysgol Genedlaethol (sef ysgol yr Eglwys) yn Llandecwyn, er mwyn gorfodi'r plant i ymuno ag ysgol y cyngor. Arweiniodd y mater hwn at gryn ddadlau a thrafod a chynhaliwyd ymchwiliad swyddogol gan y llywodraeth ganolog. Er i'r ymchwiliad ddod i'r casgliad nad oedd angen ysgol yn Llandecwyn, rhoddwyd caniatâd hefyd i'r Ysgol Genedlaethol barhau. Nid oedd Cyngor Sir Meirionnydd yn fodlon ildio ar y mater hwn, fodd bynnag, ac aeth ati i agor ysgol newydd, sef yr 'Ysgol Wrthryfel', i gystadlu â'r ysgol eglwysig. Daeth yn amlwg yn fuan bod y cyngor wedi ennill y frwydr, oherwydd erbyn mis Awst 1906 cofrestrwyd 25 o blant ar lyfrau'r 'Ysgol Wrthryfel' a 5 yn unig ar lyfrau ysgol yr Eglwys. Yn y pen draw, bu'n rhaid i'r llywodraeth ganolog blygu i'r awdurdod lleol a chydnabod llwyddiant yr 'Ysgol Wrthryfel'. Yn fuan wedyn rhoddwyd caniatâd i'r sir godi ysgol newydd Brontecwyn yn Llandecwyn.

Ffynhonnell: Nodiadau anghyhoeddedig Einion Thomas a H. G. Williams, Archifdy Meirionnydd.