Mary-Ann Constantine: 'Gwrthryfelwyr a Chwyldroadwyr' (2023)

Disgrifiad

Lede
Glaniad y Ffrancwyr yn Sir Benfro ym mis Chwefror 1797 oedd y tro olaf i filwyr y gelyn lanio ar dir Prydain.

Stori
Glaniad y Ffrancwyr oedd y tro olaf i filwyr y gelyn lanio ar dir Prydain. Digwyddodd y glaniad yng nghyd-destun glaniadau eraill arfaethedig, ond aflwyddiannus, yn Iwerddon a rhannau eraill o arfordir Prydain, roedd y Ffrancwyr yn gobeithio y bydden nhw’n tynnu sylw ac yn gwanhau lluoedd Prydain. Y flwyddyn wedyn glaniodd milwyr Ffrainc ym Mae Killala ar arfordir gorllewin Iwerddon, yn rhy hwyr i gefnogi gwrthryfel oedd yn ceisio rhyddhau’r wlad o ormes Prydain. Yn Iwerddon roedd cryn gefnogaeth i'r Ffrancwyr, nid yn unig gan y Gwyddelod Unedig ond gan rannau helaeth o'r boblogaeth wledig, Gatholig, oedd wedi gweld eu bywydau’n cael eu cyfyngu’n ddifrifol ac yn aml yn greulon o dan reolaeth Prydain.

Doedd gan y radicaliaid o Gymry oedd yn gefnogol i ddelfrydau'r chwyldro ddim rhwydwaith tebyg, na chefndir tebyg. Gan hynny, mae’r atgofion a’r traddodiadau sy’n dwyn i gof ‘Blwyddyn y Ffrancwyr’ yn bur wahanol yng Nghymru ac Iwerddon.

Ar brynhawn 22 Chwefror 1797, wythnosau ar ôl ymgais aflwyddiannus milwyr Ffrainc i lanio ym Mae Bantry ar arfordir gorllewin Iwerddon, anfonodd y Cadfridog Lazare Hoche lynges o Brest dan ofal y Gwyddel Americanaidd William Tate. Y nod oedd ymosod ar arfordir gorllewin Prydain a thynnu sylw'r llywodraeth rhag anfon rhagor o filwyr i Iwerddon. Wedi methu â glanio ger Bryste, hwyliodd y pedair llong ryfel ymlaen i Fôr Iwerddon ac angori oddi ar drwyn Carregwastad ychydig i'r de o Abergwaun.

Drwy’r nos ar 22 Chwefror 1797 daeth rhyw 1250 o filwyr, arfau, cyflenwadau, bwledi ac ati i'r lan yma. Roedd y milwyr hyn yn cael eu hadnabod fel y Légion Noire (‘y Lleng Ddu’) am eu bod yn gwisgo lifrai Brydeinig wedi’i hailddefnyddio ac wedi’i lliwio’n dywyll, ac yn cynnwys cymysgedd o filwyr wedi’u hyfforddi a rhai afreolaidd, gan gynnwys carcharorion ac ymgilwyr. Arweiniodd y cyrch trawiadol yma – mae'r arfordir yma'n hynod serth a chreigiog – at gyfres o ddigwyddiadau a ddaeth i ben pan ildiodd y Ffrancwyr ddau ddiwrnod wedyn. Cafodd carreg goffa sydd bellach wedi hindreulio ei chodi yma ym 1897.

Yn sgil glaniad y Ffrancwyr cafwyd panig a ddisgrifiwyd gan un tyst ‘fel tan gwyllt yn difa sofl’. Ar 23 Chwefror cipiodd milwyr Ffrainc fferm Trehowel ac yno y sefydlodd Tate ei ganolfan. Cafodd y milwyr newynog rwydd hynt i ysbeilio pantri a seleri llawn y perchennog, John Mortimer: credid yn gyffredinol bod hyn wedi cyfrannu at golli pob disgyblaeth a hynny’n gyflym. Mae baled leol yn eu disgrifio nhw:

Dwyn yr yde o’r ysguborie
A gwartheg a’r lloie’n llu;
Mynd i’r seleri (naws hwyl arw)
[I] gael cwrw croyw cry’.

Anfonodd Tate genhadon i Abergwaun i drafod ildiad amodol. Gwrthod cynnig Tate wnaeth lluoedd Prydain gan fynnu ei fod yn ildio’n llwyr, gan roi tan 10 o’r gloch fore trannoeth i filwyr Ffrainc gydymffurfio. Ar fore 24 Chwefror daethpwyd â'r milwyr Ffrengig o amgylch y pentir mewn cychod a chafodd eu harfau eu gollwng mewn ildiad ffurfiol. Wedyn cawsant eu gorymdeithio i garchar Hwlffordd, lle mae un tyst cyfoes yn eu disgrifio fel rhai newynog a dryslyd. Yn y pen draw, cafodd Tate a llawer o'r milwyr eu cyfnewid am garcharorion Prydeinig. Ymddangosodd delweddau trawiadol James Baker o’r milwyr ar Draeth Wdig yn fuan iawn ar ôl y digwyddiad, a buan iawn y daeth safle ‘Glaniad y Ffrancwyr’ yn atyniad i dwristiaid.