Martin Crampin: 'Ffenestr y Bobl, Abergwaun' (2023)

Disgrifiad

Lede
Plwyfolion ddoe a heddiw a dalodd am ffenestr liw yn Abergwaun gan un o artistiaid gwydr lliw mwyaf nodedig Cymru, sy’n cyfeirio at stormydd y gaeaf.

Stori
Yn gymharol hwyr yn y 1920au y dechreuodd y traddodiad o gomisiynu gwydr lliw yn Eglwys y Santes Fair yn Abergwaun. Cafodd yr eglwys ei dylunio yn y 1850au gyda golwg allanol a mewnol oedd yn debycach i gapeli Anghydffurfiol na llawer o eglwysi Anglicanaidd. Pan gyrhaeddodd y ficer newydd, y Parchedig R. Lloyd Lloyd, ym 1894, gwelodd fod y tu mewn i’r eglwys heb ei addurno, a gosododd groes a chanhwyllau ar yr allor, gan lunio llen flaen i’r allor o wisg briodas ei wraig.

Erbyn 1919 cytunwyd bod angen dybryd i’r eglwys gael ei hadnewyddu, a cheisiwyd amcangyfrifon ar gyfer ffenestri newydd gan y gwerthwyr haearn lleol, W.R. Eynon & Co. Nid yw'n hysbys faint o ffenestri plaen gan y cwmni lleol a gyflenwyd yn y pen draw, gan fod cyfres o naw ffenestr gwydr lliw coffâd wedi’u comisiynu ar gyfer yr eglwys oddi wrth dri chwmni gwahanol yn Llundain rhwng 1919 a 1930. Comisiynwyd yr holl ffenestri hyn gan deuluoedd lleol er cof am aelodau teuluol a fu farw yn ddiweddar.

Ar ôl yr Ail Ryfel Byd comisiynwyd rhagor o ffenestri lliw, gan gynnwys dwy gan gwmni o Abertawe, Celtic Studios. Celtic Studios oedd y stiwdio gwydr lliw gyntaf i wneud unrhyw nifer o ffenestri i eglwysi, a gwnaeth ddigonedd o ffenestri i eglwysi ar draws y De. Artist arall o Gymru a ddechreuodd wneud ffenestri i eglwysi yn y 1960au oedd John Petts, ac mae dwy o'i ffenestri e bellach yn llenwi'r ffenestr ddwyreiniol dros yr allor a'r ffenestr fawr orllewinol uwchben yr oriel.

Erbyn y 1980au roedd angen trwsio’r ffenestri dros y balconi ym mhen gorllewinol yr eglwys. Amcangyfrifwyd y byddai'r gost o ailosod y gwydr plaen yn cyfateb i ryw £1100, ond roedd y ficer, y Parchedig Gerwyn Morgan, wedi cysylltu â John Petts a ofynnodd am £3360 i lenwi'r tri chwarel â gwydr lliw. Roedd Petts yn amlwg yn awyddus i sicrhau’r comisiwn, a dywedodd ei fod yn gallu dyfynnu prisiau 1981 oherwydd faint o blwm oedd ganddo mewn stoc o hyd. Disgrifiodd Morgan Petts fel 'un o'r dynion gorau yn ei faes' ac erbyn y 1980au roedd Petts wedi ymgymryd â chomisiynau i ystod eang o adeiladau crefyddol, gan gynnwys set drawiadol o baneli i Synagog Newydd Brighton and Hove a setiau o ffenestri a cherfluniau i’r eglwysi Catholig yn Llansawel a Gorseinon.

Yn wahanol i'r ffenestri blaenorol a ariannwyd yn breifat, penderfynwyd na fyddai'r ffenestr yn gofeb ond yn cael ei hariannu drwy gyfraniadau o £5 gan blwyfolion ddoe a heddiw. Llwyddodd yr ymateb ysgubol i godi £3000 yn ystod dyddiau cyntaf yr ymgyrch a daeth y ffenestr yn adnabyddus fel 'Ffenestr y Bobl'. Fe'i sefydlwyd tua diwedd 1984.

Mae'r ffenestr yn dangos Crist yn y ffenestr ganolog yn tawelu'r storm o'i gwmpas, wrth i'w ddisgyblion gilio rhag nerth y storm. Mae'r geiriau 'Peace be Still' i'w gweld isod a theimlai Petts y byddai cynefindra pobl Abergwaun â stormydd y gaeaf yn agosáu at y dref o'r môr yn taro deuddeg gyda'r neges a geid yn y ffenestr.

Ychwanegwyd un ffenestr arall i'r eglwys ym 1986, a honno hefyd yn waith John Petts. Roedd hon yn gofeb i'r Parchedig D.F. Williams, ficer Rudbaxton yn Sir Benfro, gynt o Abergwaun, ac mae'n wynebu Ffenestr y Bobl o ochr bellaf yr eglwys ar wal ddwyreiniol y gysegrfan.