Natasha de Chroustchoff: 'Suddo’r St Patrick' (2022)

Disgrifiad

Lede
“TRAGEDY OF THE SEA” meddai pennawd papur newydd lleol Sir Benfro, The County Echo, wrth nodi bod ymosodiad gan y gelyn wedi dinistrio’r fferi i deithwyr a phost rhwng.

Stori
St Patrick oedd yr unig fferi oedd yn dal i hwylio rhwng Iwerddon a Chymru yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Roedd y lleill, St David a St Andrew, wedi cael eu hanfon fel llongau ysbyty i wasanaethu’r ffrynt Ewropeaidd. Roedd y St Patrick yn croesi Môr Iwerddon yn gyson bob dydd, lle roedd maes ffrwydron helaeth i’r de yn ei diogelu rhag i longau tanfor ymosod. Serch hynny, roedd y llong wedi cael ei phledu ddwywaith o’r awyr a’r flwyddyn flaenorol roedd morwr o Wexford, Moses Brennan, wedi marw yn dilyn clwyf gwn peiriant.

Efallai fod rhai o’r teithwyr a ddaeth i’r llong yn Wexford nos Wener 13 Mehefin 1941 o’r farn bod y dyddiad yn un anlwcus, ond roedd y môr yn dawel ac roedd y llong yn nwylo profiadol y Capten Jim Faraday a oedd yn disgwyl cyrraedd ei borthladd cartref yn Abergwaun yn fuan ar ôl codiad haul. Yn anghyffredin ddigon, roedd ei fab Jack a oedd yn gadet yn y Llynges Fasnachol gydag ef ar y daith ‘o ran hwyl’ gan ei fod yn digwydd bod gartref ar wyliau. Fel y rhan fwyaf o’r criw, dyn lleol oedd y capten, ond roedd pump yn Wyddelod, fel y rhan fwyaf o’r teithwyr.

Ddeuddeg milltir oddi ar Ben-caer, wrth i wawr diwrnod o haf dorri, cafodd y llong ei thargedu gan awyren Heinkel o’r Almaen a ollyngodd bedair bom ar ei chanol, gan ddinistrio’r caban salŵn a’r bont lywio a thanio’r tanciau tanwydd. Bu farw pob un ond un o’r teithwyr dosbarth cyntaf ar unwaith ac felly hefyd y capten a’i uwch swyddogion. Torrodd y llong yn ddwy ran a suddo mewn munudau. Lansiodd y criw oedd wedi goroesi fad achub a rafft a gwneud eu gorau glas i achub y 43 o deithwyr oedd ar ôl, y rhan fwyaf ohonyn nhw mewn trafferth yn y dŵr llawn olew.

O’r ddwy stiwardes, roedd un wedi’i lladd yn y fan a’r lle, gan adael Mai Owen, 41 oed, ar ei phen ei hun, i achub y menywod a’r plant. Gwrthododd May adael y llong wrth iddi suddo nes bod ei holl deithwyr mewn siacedi achub, a hyd yn oed ar y funud olaf aeth isod eto i helpu un teithiwr. Yna, cynhaliodd fenyw a merch yn y dŵr am ddwy awr cyn iddyn nhw gael eu codi gan fad achub.

Aeth yr ail beiriannydd Frank Purcell i lawr yn ddewr drwy’r fflamau i achub tri dyn a oedd wedi’u dal yn ystafell yr injan. Daeth o hyd i un arall wedi’i anafu mewn tramwyfa, dod ag ef i’r dec a’i gynnal yn y dŵr nes y gellid eu hachub.

Arhosodd y gweithredwr radio, Norman Campbell, yn ei le islaw’r deciau tan y diwedd un, gan ddefnyddio offer brys i alw am help. O ganlyniad i’w ddewrder a’i feddwl chwim, llwyddodd i rybuddio llongau cyfagos, a ruthrodd i’r fan. Cafodd y teithwyr a’r criw oedd wedi goroesi eu codi o’r môr a’u cludo i Aberdaugleddau. Erbyn i fad achub Abergwaun gyrraedd, doedd dim byd i’w weld ond ychydig o focsys pysgod ymhlith y swigod.

Cafodd y tri aelod criw hyn, bob un yn byw yn Abergwaun ac Wdig, eu hanrhydeddu’n nes ymlaen am eu dewrder. Derbyniodd Frank Purcell a Norman Campbell yr OBE tra dyfarnwyd Medal George am ddewrder i May Owen. Dychwelodd i weithio fel stiwardes a byw yn dawel, heb i lawer wybod am ei harwriaeth. Fe briododd ond chafodd hi ddim plant, ac mae wedi’i chladdu mewn mynwent wyntog a thawel yn uchel uwchben ei thref enedigol o fewn golwg i’r môr a Phen-caer, heb fod yn bell o’r fan lle mae St Patrick yn gorwedd ar wely’r môr. Prin y gellir gweld y llythrennau bach G.M. ar ôl ei henw.

Yn rhyfedd iawn, mae dwy drasiedi gyfochrog yn ymwneud â thadau a meibion yn gysylltiedig â cholli’r St Patrick, gan adlewyrchu ei gilydd ar draws y dŵr fel pe baen nhw’n tynnu sylw at fregusrwydd bywydau ar y môr.

Roedd Jack, mab 19 oed y Capten Faraday, er nad oedd yn aelod swyddogol o’r criw, yn nofiwr cryf a bu’n gweithio’n ddiflino i achub pobl o’r dŵr ond, pan welodd nad oedd ei dad yn eu plith, aeth yn ôl i chwilio amdano. Chafodd e mo’i weld eto. Yn nes ymlaen, ymunodd ei frawd â’r llu awyr i geisio talu’r pwyth yn ôl a chollodd yntau ei fywyd hefyd. Roedd aelod ieuengaf criw y St Patrick, gwas dec o’r enw Michael John Brennan, 17 oed, yn fab i’r morwr o Wexford a fu farw o anafiadau a gafwyd yn ymosodiad blaenorol y gelyn ar y llong. Yr hynaf o saith o blant Moses Brennan, roedd John wedi mynd i’r môr i gynnal ei deulu ar ôl marwolaeth ei dad.

Yn dilyn suddo’r St Patrick, rhannodd cymunedau clos Wexford ac Abergwaun/Wdig boen y golled a ymledodd ac a gyffyrddodd â chynifer ym mlynyddoedd y rhyfel – poen nad yw’n cael ei anghofio hyd yn oed nawr. Bob blwyddyn ar Sul y Cofio mae’r fferi presennol yn oedi wrth groesi ac yn gollwng torch yn y fan lle’r aeth y St Patrick i lawr.

Tamaid hanesyddol
Mae Pen-caer ar Lwybr Arfordir Sir Benfro ac mae tua chwe milltir o daith gerdded oddi yno i Wdig.