Cricieth - Llyn Ystumllyn ac Eglwys Ynyscynhaearn.

Disgrifiad

Cricieth - Llyn Ystumllyn ac Eglwys Ynyscynhaearn.
Ddwy filltir i'r dwyrain o Gricieth mae banc hir graean a cherrig mân o'r enw Yr Heraig, neu weithiau Neraig. Y tu ôl i'r banc mae ardal gorsiog isel o'r enw Llyn Ystumllyn. Bedwar can mlynedd yn ôl roedd hwn yn forlyn dŵr halen a oedd yn agored i'r môr. Gellir gweld hyn ar fap John Speed ym 1610 (2). Yn araf, fe wnaeth symudiad y graean tua'r dwyrain cau mynedfa’r morlyn. Yn y 18fed ganrif dargyfeiriodd y tirfeddianwyr afon Cedron, sy'n ymdroelli trwy'r gors, a dechrau draenio'r llyn er y byddai stormydd y gaeaf weithiau'n torri trwy’r arglawdd. Arweiniodd ffurfio'r clawdd graean, ac adeiladu'r arglawdd rheilffordd yn derfynol, at symud allfa naturiol yr afon o waelod caeau Caerdyni i ochr arall Rhiwforfawr. Ar lafar dywedyd bod sewin (brithyll y môr) yn dal i ddisgwyl tu allan, yn y môr, i esgyn aber dychmygol. Cwympodd y bont reilffordd dros yr afon fach hon ym mis Tachwedd 1938, ddeng munud ar hugain ar ôl i'r trên ysgol basio drosti. Ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf cafodd Carcharorion Rhyfel yr Almaen eu cyflogi i dorri twnnel trwy'r pentir i ochr ddwyreiniol y Graig Ddu a dyma le mae Llyn Ystumllyn yn gwagio i'r môr. Mae'n wlypdir pwysig a dyma'r cynefin ar gyfer sawl math o hwyaid, gwyddau, adar eraill a ffawna prin. Mae'n cael ei reoli gan y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar. Mae'n lle unig a thawel.

Ar yr hyn a fyddai wedi bod yn ynys yn y llyn ar un adeg, saif eglwys wedi'i chysegru i Saint Cynhaiarn/ Cynhaearn (3). Roedd hyn yn gwasanaethu plwyf Ynyscynhaearn a oedd yn ymestyn o Gricieth i Afon Glaslyn ar wahân i blwyf bach ynysig Treflys sydd rhyngddynt. Mae rhan gynharaf yr eglwys yn dyddio o'r 12fed ganrif. Ychwanegwyd ato yn yr 16eg a'r 17eg ganrif. Mae'r rhan fwyaf o'r ffitiadau mewnol yn dyddio o 1832. Wrth i Borthmadog ddatblygu, yn ystod y 19eg ganrif, symudodd canol y plwyf yno ac aeth yr eglwys allan o ddefnydd. Yn y fynwent, ymhlith y morwyr, peilotiaid, harbwr feistri a ffermwyr, mae rhai pobl nodedig wedi'u claddu.
Efallai mai'r enwocaf yw David Owen o fferm “Garreg Wen” a fedyddiwyd ar 27 Ionawr 1711 yn yr eglwys. Enillodd enwogrwydd fel telynores ac fel cyfansoddwr yr alawon o'r enw 'Dafydd y Garreg Wen', 'Codiad yr Ehedydd' a 'Difyrrwch gwyr Criccieth '. Bu farw ar 2 Awst 1741.
Hefyd wedi'i gladdu gerllaw mae John Ystumllyn, yr honnir mai ef yw'r dyn o liw cyntaf yn yr ardal. Efallai mai Ellis Wynn ddaeth â John i Plas Ystumllyn o Affrica, pan oedd tua deg oed; er bod ei garreg fedd yn dweud India, yn gynnar yn y 18fed ganrif. Daeth yn arddwr yn y Plas ac roedd yn ddyn ifanc poblogaidd. Priododd â Margaret Gruffydd, a oedd yn forwyn yn Ystumllyn. Am gyfnod cafodd ei gyflogi fel stiward tir yn Ynysgain Fawr ger Criccieth. Yn y diwedd, cafodd John ei hen le yn ôl yn Ystumllyn. Tua diwedd ei oes rhoddodd Ellis Wynn fwthyn bach iddo ger Pentrefelin o’r enw ‘Nanhyrra’ lle bu farw ym 1786. Yn 2021 fe wnaeth Harkness Roses cyf yn Lloegr enwi Rhosyn John Ystumllyn er anrhrydedd iddo; y rhosyn cyntaf erioed i gael ei enwi ar ôl unigolyn o leiafrif ethnig yn y DU.

Gwrandewch ar stori lawn Dafydd y Garreg Wen wedi'i hadrodd gan y bardd a'r darlledwr Twm Morys o'r rhaglen “Pethe” a gynhyrchwyd gan Pobl Da https://www.youtube.com/watch?v=Af5IR_vbn4Y
Mae'r llun o Lyn Ystumllyn gan yr artist o Gricieth William Cadwalader 1878-1962.