Cricieth – Tylwyth Teg a’r Annwn

Disgrifiad

Cricieth - Tylwyth Teg a’r Annwn.

Ar ôl oes yr iâ gorchuddiwyd Prydain â choedwig o goed conwydd ond cymerodd y goeden gollddail frodorol drosodd. Yr enw ar hyn oedd y “Goedwig Wyllt” neu’r “Wyllt”. Roedd llawer o anifeiliaid, sydd bellach wedi diflannu, yn byw yma fel bleiddiaid ac eirth. Roedd bodau dynol yn byw o amgylch yr ymylon ac yn dechrau clirio ardaloedd i bobl fyw ynddynt. Ymunodd y cymunedau hyn â thraciau trwy'r coed, corsydd a thros y rhostiroedd unig ar y tir uwch. Roedd y goedwig wyllt tywyll yn beryglus ac yn frawychus ac roedd pobl fel arfer yn teithio mewn grwpiau i gael eu hamddiffyn rhag lladron a bwystfilod. Mentrodd unigolion ar risg eu hunain. Weithiau byddai'r teithwyr unig hyn yn diflannu. Cafodd hyn ei feio ar gredoau ofergoelus ac ysbrydion dychmygol fel y tylwyth teg. Heddiw cymerir mai'r rhain yw'r merched bach direidus sy'n hedfan ond yn llên gwerin Geltaidd a Chymreig maent yn disgrifio math ehangach o ysbryd neu berson o'r Annwn; rhai yn gyfeillgar, rhai yn falaen, rhai yn ddireidus, rhai yn ddefnyddiol. Roedd pobl yn credu bod melltithion a swynion yn achosi lwc ddrwg a salwch ac y gallent gael eu hosgoi â swyn pob lwc ac ymddwyn mewn modd penodol. Mae yna lawer o straeon am y Tylwyth Teg. Yn aml maent yn fersiynau gwahanol o straeon tebyg sydd wedi cael eu trosglwyddo o un gymuned i'r llall ac i lawr y cenedlaethau. Gellir rhannu'r Tylwyth Teg yn bum gr?p cyffredinol: Yr ELLYLLON (elves) Eu bwyd arferol oedd y caws llyffant neu'r ‘menyn tylwyth teg’, ffwng a geir mewn agennau calchfaen ac o dan wreiddiau coed wedi pydru. Roedd Ellyllon yn byw mewn ceubrennau ac yn y glynai a gwigoedd yn y coed gwyllt ac yn gwisgo blodau’r bysedd y c?n fel hetiau. Y Frenhines Mab oedd eu rheolwr. COBLYNAU (goblins) corrach bach, weithiau hyll a drygnaws a oedd yn aml yn byw o dan y ddaear. Roedd y rhain weithiau’n cael eu beio am y goleuadau dieithr, neu “Jac o Lanterns”, a welir mewn lleoedd corsiog llaith, a arweiniodd deithwyr ar gyfeiliorn. Mae yna straeon am y rhain ym Morfa Bychan i'r dwyrain o Gricieth. Roedd rhai yn ddiniwed ac yn gweithio’n galed fel mwynwyr. Roedd sawl mwynglawdd copr a phlwm ar ochrau Moel y Gest ger Cricieth ac yng Nghwm Pennant a Chwmystradllyn. BWBACHOD (brownies neu hobgoblins yn Saesneg) ar y cyfan yn gyfeillgar ond yn ddireidus ac yn hoffi cyflawni triciau. Yn ôl pob sôn, yn myned i dai ac yn gwneud gwaith t? yn gyfrinachol. Roedd GWRAGEDD ANNWN yn dylwyth teg benywaidd hardd oedd yn byw o dan neu ger

llynnoedd ac afonydd. Dywedwyd bod y rhain weithiau'n cymryd bodau dynol fel g?r fel digwyddodd i’r ffermwr o Ystumcegid ger Cricieth. Mae fersiynau o'r stori hon yn gysylltiedig â Chwm Pennant. Roedd GWYLLION Hen wragedd hyll a oedd yn aflonyddu ffyrdd tir rhostir unig. I'r gr?p hwn gallwn gynnwys GWRACHOD neu WIDDANOD (sorceresses). Yn aml, roedd ganddyn nhw wybodaeth am feddyginiaeth lysieuol ac weithiau roedden nhw'n cael eu beio am fwrw swynion a melltio pobl. Yng Nghricieth mae ffrwd o'r enw Nant Y Wyddan ac ym mhlwyf nesaf, Llanystumdwy mae Gallt Y Wyddan. Roedd Mallt hen fenyw o Roslan yn byw o amgylch Llanfrothen ac yn cael ei bwydo a'i gwisgo gan y pentrefwyr a oedd wedi ofni ohoni.