Carreg Cafn-nod a Chylch, Llanfechell

Disgrifiad

Ar ddydd Llun, 16eg o Dachwedd 2009, adroddwyd bod y maen hir ger Llanfechell wedi disgyn. Archwiliodd Cadw ac Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd y safle a dechreuwyd gwaith i gloddio'r twll y garreg ac ail-godi'r maen hir.

Mae meini hirion yn gymharol gyffredin ym Môn a gogledd Cymru ond mae eu pwrpas yn dal i fod yn ddirgelwch. Mae rhai cerrig wedi eu cloddio, megis y garreg a geir o dan y twmpath ym Mhedd Branwen, wedi'u dyddio i'r cyfnod Neolithig Cynnar (tua 4000-3000 CCC). Mae eraill yn gysylltiedig ag Oes yr Efydd (1700 - 700 CCC).
Ychydig iawn o arteffactau daeth o'r cloddiad hwn, ond o ddiddordeb oedd presenoldeb carreg wedi'i engrafio â marc cafn-nod a chylch oedd wedi'i ddefnyddio'n amlwg fel carreg pacio, a sydd nawr yng ngofal Oriel Môn.

Mae nifer o farciau cafn-nod a chylch wedi cael eu darganfod ar henebion cynhanesyddol, gan gynnwys Tŷ Newydd Cromlech, ger Llanfaelog ac ar gerrig brig mewn lleoliadau amlwg. Mae'r marciau ar y garreg arbennig hon yn eithaf bras, yn enwedig o'i gymharu â'r cerrig patrwm ym Marclodiad y Gawres. Mae’r garreg hon hefyd yn cynnwys marc cwpan hir, y credir iddo fod yn ddau farc cwpan wedi’u huno gyda'i gilydd.

Ar ddiwedd y cloddiad, ail-godwyd y maen hir 2.4 metr o uchder, sy'n pwyso 4.5 tunnell, yn ei leoliad gwreiddiol.
Mae marciau cafn-nod a chylch cynhanesyddol wedi'u engrafio yng Nghymru yn eithriadol o brin, gyda dim ond un arall ar wyneb uchaf beddrod Neolithig yn Sir Benfro. Yr hyn sy'n gwneud carreg Llanfechell yn arbennig, yw’r tebygrwydd ei fod wedi bod yn rhan o heneb arall, cyn cael ei hail ddefnyddio fel carreg pacio. Efallai iddi gynrychioli tamed o faen capan oedd yn perthyn i gromlech neu siambr claddu sydd wedi hen ddiflannu.

Rhoddwyd y garreg, sy’n mesur 57cm x 54cm x 17cm, i gasgliad Oriel Môn gan Yr Athro Robin Grove-White.

Gyda diolch i Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd a'r Athro George Nash.