Gwyliau mabsant

Eitemau yn y stori hon:

Gŵyl mabsant

<p><strong>Gwylmabsant oedd un o wyliau mwyaf poblogaidd calendr y Cymry. Ymgysegriad gwedd&iuml;gar i goff'u sant y plwyf lleol oedd y dathliad blynyddol hwn yn wreiddiol, ond datblygodd i fod yn &#373;yl &acirc; chanddi raglen o weithgareddau hamdden i bawb eu mwynhau.</strong></p>



<p>Roedd gwyliau mabsant, a gofnodwyd am y tro cyntaf ym 1470, yn gyffredin ledled Cymru hyd ail hanner y 19g. Ym 1803, disgfrifiodd yr awdur Benjamin Malkin firi plwyfi Sir Faesyfed fel <em>"rendered a kind of circus for every sport and exercise"</em>, a mynnai un o bersoniaid Dyffryn Clwyd, a ddyfynnwyd gan Elias Owen ym 1886, fod gwylmabsantau yn rhoi <em>"an individuality to parochial life and fostered parish patriotism"</em>.</p>

<p> Ymhlith y gemau a chwaraeid yn gyson roedd gwahanol fathau o fabolgampau, gan gynnwys rhedeg rasys, cystadlaethau crechwenu ar gyfer hen wragedd, a gyrru berf&acirc;u &acirc; mwgwd am y llygaid. Yn y mabolgampau a gynhelid dros gyfnod o dri diwrnod yn Llangyfelach ger Abertawe ym 1780, roedd y cystadlaethau a'r gwobrau yn cynnwys ras i ferched a oedd yn ymgiprys am smoc a betgwn, bwyta pwdin poeth am lwy bwrdd arian, a baetio tarw, gornest y dyfarnwyd llo tarw i berchennog y ci gorau. Roedd chwaraeon yn ymwneud ag anifeiliaid yn dra chyffredin, yn enwedig ymladd ceiliogod lle byddai pobl yn betio arian mawr ar yr ymrysonau. C&acirc;i'r ceiliogod eu hyfforddi ar gyfer yr ymryson, ac roedd perchennog ceiliog talwrn buddugol yn cael parch mawr.</p>

<p> C&acirc;i math ar b&ecirc;l-droed ei chwarae dros y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd ac adeg G&#373;yl y Gyffes. Deuai torfeydd mawr ynghyd i wylio'r gemau, ac oherwydd nad oedd unrhyw reolau pendant yn perthyn iddynt, roedden nhw'n tueddu i droi'n ymrysonau ymladdgar lle c&acirc;i chwaraewyr eu hanafu.</p>


<p> Bando oedd un o'r hoff gemau eraill ar gyfer timoedd ac roedd yn cael ei chwarae mewn rhai ardaloedd hyd ddiwedd y 19g. Yn boblogaidd iawn ym Morgannwg, roedd bando yn debyg i hoci heddiw a defnyddiai timoedd ffyn i daro'r b&ecirc;l tua'r g&ocirc;l. Roedd y g&ecirc;m yn cynnwys elfennau oedd yn rhan hanfodol o chwaraeon ar hyd y canrifoedd ac a oedd yn rhagflas o gemau trefnedig. Roedd y rhain yn cynnwys nifer benodedig o chwaraewyr, maes chwarae penodedig, timau mewn gwisgoedd o liw gwahanol (megis y rhai coch a gwyn a ddewiswyd gan d&icirc;m Margam, gorllewin Morgannwg), gamblo ar ganlyniadau, a gemau a g&acirc;i eu noddi'n hael gan fragwyr.</p>

Betio, gwledda a diota

</h3>


<p> O ystyried y cyfuniad o fetio, gwledda a diota, nid oedd yn syndod fod gwyliau plwyfi yn ennill enw drwg am eu twrw. Chwaraeai tafarnwyr ran flaenllaw yn y gwaith o drefnu a hyrwyddo mabolgampau yn aml, a threfnwyd nifer o ymladdfeydd ceiliogod, rasys a chystadlaethau o'r fath dros ddiod. Yn amlach na pheidio, roedd y gemau a chwaraeid yn ddigwyddiadau eithaf brwd ac yn aml c&acirc;i rheolau anysgrifenedig eu llunio cyn dechrau unrhyw g&ecirc;m. Oherwydd fod nifer o chwaraeon yn ddigwyddiadau lleol, amrywiai'r rheolau o le i le, gan arwain at anghytundebau rhwng plwyfi.</p>

<p> O ddiwedd y 18g. ymlaen, mynegodd mwy a mwy o bobl, ac yn enwedig arweinwyr crefyddol, eu consyrn am y rhialtwch didrwydded a'r goryfed a ddigwyddai'n gyson adeg y gwyliau, yn ogystal &acirc;'u pryder am fendithion amheus y gemau eu hunain.</p>

<p> Ymosododd y Diwygiad Methodistaidd a diwygiadau eraill a ysgubodd ar draws Cymru rhwng canol y 18g. a blynyddoedd cynnar yr 20g., ar chwaraeon o bob math yn ddiwah&acirc;n gan hawlio eu bod yn ddiwerth ac yn bechadurus. Mynnai rhai fod gweithgareddau hamdden yn fygythiad mawr i foesau'r boblogaeth, a cheisiai arweinwyr crefyddol adnabyddus fel Thomas Charles a Griffith Jones atal cynnal ffeiriau a gwyliau annuwiol. Ym 1799 honnai Griffith Jones fod Cymru yn <em>"sunk in superstition and vice"</em>. O ganlyniad, troai plwyfolion fwyfwy tua'r eglwysi a'r capeli am ollyngdod a achubiaeth, a chan fod cyfarfodydd gweddi yn cael eu trefnu'n fwriadol weithiau i gyd-daro &acirc; mabolgampau, daeth crefydd yn rym yn nirywiad a thranc gweithgareddau o'r fath.</p>

<p>"G&#373;yl Mabsant" gan T.Llew Jones. Yn <em>Llafar Gwlad</em> tt.10-11 (Gaeaf, 1997), tt.8-9 (Gwanwyn, 1998).</p>
<p>"Festivals and social structure in early modern Wales" gan Richard Suggett. Yn <em>Past and Present</em>, cyf. 152, tt. 79-112 (Awst, 1996).</p>